Badania nad szczepionkami przeciw COVID-19 – w jakiej są fazie?

                  18 maja 2020 r. firma biotechnologiczna Moderna z Massachusetts ogłosiła, że wyniki kliniczne fazy I wykazały, iż jej „kandydat na szczepionkę”, który wykorzystuje nową technologię informacyjnego RNA (mRNA), wydaje się bezpieczny. U ośmiu uczestników badań na ludziach wytworzyły się neutralizujące przeciwciała, które zdaniem naukowców są ważne w rozwijaniu ochrony przed wirusem. Dr n. med. Tal Zaks z firmy Moderna powiedział CNN, że jeśli ten materiał poradzi sobie dobrze w fazie II, „może być gotowy do stycznia 2021 r.”

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) obecnie na etapie badań klinicznych szczepionki przeciw wirusowi SARS-CoV-2 są:

1.      Szczepionka firmy Moderna z USA – po fazie I (jak wyżej),

2.      Szczepionka AstraZeneca /AZD1222 (zwana także ChAdOx1 nCoV-19), we współpracy z Uniwersytetem w Oxfordzie weszła w fazę 2/3,

3.      Szczepionka chińska w fazie II.

Natomiast  115 innych szczepionek jest w fazie oceny przedklinicznej.

·       Szczepionka AstraZeneca (AZD1222, zwana także ChAdOx1 nCoV-19), opracowywana we współpracy z Uniwersytetem w Oxfordzie.

Naukowcy z Uniwersytetu w Oxfordzie w Anglii rozpoczęli badania I fazy w kwietniu, na grupie zdrowych dorosłych ochotników. Ponad 1000 szczepień zostało zakończonych, a obserwacja jest obecnie w toku. Kolejne badanie obejmie do 10 260 dorosłych i dzieci w wielu instytucjach partnerskich w całym kraju.

Część II fazy badania obejmuje rozszerzenie przedziału wiekowego osób, u których oceniana jest szczepionka, w celu włączenia niewielkiej liczby starszych osób dorosłych – w wieku 56-69 lat i w wieku ponad 70 lat oraz dzieci w wieku od 5 do 12 lat. W przypadku tych grup naukowcy będą oceniać odpowiedź immunologiczną na szczepionkę u osób w różnym wieku i spróbują wykryć ewentualne różnice w reakcjach układu odpornościowego u osób starszych i dzieci.

Część III fazy badania obejmuje ocenę działania szczepionki u dużej liczby osób w wieku powyżej 18 lat. Zostanie oceniona skuteczność w zapobieganiu zarażeniu i złemu samopoczuciu przez COVID-19. Dorośli uczestnicy zarówno w fazie II, jak i w fazie III zostaną losowo przydzieleni do grup przyjmujących jedną z dwóch dawek szczepionki ChAdOx1 nCoV-19 lub szczepionki licencjonowanej (MenACWY), która zostanie wykorzystana jako „kontrolna” – do porównania.

ChAdOx1 nCoV-19 jest wytwarzany z wirusa (ChAdOx1), który jest osłabioną wersją zwykłego wirusa przeziębienia (adenowirus), powodującego infekcje u szympansów. Wirus ten został genetycznie zmieniony tak, że nie jest możliwa jego replikacja u ludzi. Do ChAdOx1 dodano materiał genetyczny wykorzystywany do wytwarzania białek z wirusa COVID-19 (SARS-CoV-2), zwanego glikoproteiną Spike (S). Białko to zwykle znajduje się na powierzchni SARS-CoV-2 i odgrywa istotną rolę w szlaku infekcji wirusem SARS-CoV-2. Koronawirus SARS-CoV-2 wykorzystuje białko szczytowe do wiązania się z receptorami ACE2 na komórkach ludzkich w celu uzyskania dostępu do nich i wywołania infekcji. Wcześniej przeprowadzono badania na małpach w Australii i Anglii.

Do kontroli użyto szczepionki MenACWY, która jest licencjonowaną szczepionką przeciwko meningokokom grupy A, C, W i Y i jest rutynowo podawana nastolatkom w Wielkiej Brytanii od 2015 r. Chroni ona przed jedną z najczęstszych przyczyn zapalenia opon mózgowych i posocznicy. Ta szczepionka jest również podawana podróżującym do krajów o wysokim  ryzyku zakażenia meningokokami. W tym badaniu szczepionka MenACWY jest stosowana jako szczepionka „aktywnej kontroli”, aby pomóc w zrozumieniu reakcji uczestników na ChAdOx1 nCoV-19. Powodem jej zastosowania (zamiast kontroli soli) jest to, że badacze spodziewają się niewielkich skutków ubocznych szczepionki ChAdOx1 nCOV-19, takich jak ból ramienia, ból głowy i gorączka, a sól fizjologiczna nie powoduje żadnego z tych działań. Gdyby uczestnicy otrzymali tylko tę szczepionkę lub roztwór kontrolny soli fizjologicznej i zaobserwowali działania niepożądane, byliby świadomi, że otrzymali szczepionkę przeciw COVID-19. Tymczasem dla badania bardzo ważne jest uniknięcie takiej sytuacji – świadomość potencjalnego uodpornienia może wpłynąć na zachowania zdrowotne i społeczne uczestników badania i może prowadzić do stronniczości wyników.

Dokładne informacje na temat tego programu można uzyskać na stronach http://www.ox.ac.uk/ (latest COVID-19 vaccine news) lub  https://covid19vaccinetrial.co.uk/

Chińska szczepionka z Wuhanu

W czasopiśmie „The Lancet” 22 maja zawieszono na stronie pracę Feng-Cai Zhu i wsp. Safety  tolerability, and immunogenicity of a recombinant adenovirus type-5 vectored COVID-19 vaccine: a dose-escalation, open-label, non-randomised, first-in-human trial. (DOI:https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)31208-3).

Analizowana szczepionka to rekombinowany adenowirus typu 5 (Ad5) wektorowej szczepionki COVID-19, wykazującej ekspresję glikoproteiny koronawirusa 2 ostrego zespołu oddechowego (SARS-CoV-2). Przedstawione badanie dotyczy jednoośrodkowego, otwartego, nierandomizowanego badania fazy I dla wektora Ad5 szczepionki COVID-19 w Wuhan, w Chinach.

Zdrowi dorośli w wieku od 18 do 60 lat byli kolejno przydzielani do jednej z trzech grup dawek (5 × 1010, 1 × 1011 i 1,5 × 1011) cząstek wirusowych, podawanych domięśniowo. Pierwszorzędowym celem pracy była obserwacja zdarzeń niepożądanych w ciągu 7 dni po szczepieniu. Bezpieczeństwo zostało ocenione ponad 28 dni po szczepieniu. Swoiste przeciwciała mierzono za pomocą testu ELISA i oznaczano przeciwciała neutralizujące, wytworzone w wyniku szczepienia, za pomocą testów neutralizacji wirusa SARS-CoV-2 i pseudowirusa. Odpowiedzi komórek T oceniano za pomocą testów ELISPOT i cytometrii przepływowej. To badanie zostało zarejestrowane jako ClinicalTrials.gov, NCT04313127.

Badania wykonano w okresie 16 – 27 marca 2020 r. Zakwalifikowano do nich 108 osób (51% mężczyzn, 49% kobiet w wieku 18-60 lat, wiek średni – 36,3 lat).  Niską dawkę szczepionki podano 36 osobom, średnią dawkę 36 osobom i wysoką dawkę też 36 osobom. Wszyscy włączeni uczestnicy zostali objęci analizą. Przynajmniej jedno działanie niepożądane w ciągu pierwszych 7 dni po szczepieniu zgłoszono u 30 (83%) uczestników przy niskiej dawce, u 30 (83%) uczestników w grupie średniej dawki i 27 (75%) uczestników w grupie wysokiej dawki. Najczęstszym działaniem niepożądanym był ból w miejscu wstrzyknięcia, który odnotowano u 58 (54%) osób otrzymujących szczepionkę. Natomiast najczęściej zgłaszanymi systemowymi działaniami niepożądanymi były gorączka – u 50 osób (46%), osłabienie u 47 (44%), ból głowy u 42 (39%) i ból mięśni u 18 (17%) uczestników badania. Większość działań niepożądanych zgłaszanych we wszystkich grupach dawek była łagodna lub o umiarkowanym nasileniu. W ciągu 28 dni po szczepieniu nie odnotowano poważnego zdarzenia niepożądanego. Przeciwciała ELISA i przeciwciała neutralizujące znacznie wzrosły w 14. dniu i osiągnęły maksymalny poziom 28 dni po szczepieniu. Określona komórkowa T-odpowiedź osiągnęła szczyt w 14. dniu po szczepieniu.

W podsumowaniu autorzy pracy stwierdzają, że szczepionka przeciw COVID-19 z Ad5 jest tolerowana i immunogenna w 28 dni po szczepieniu. Reakcje humoralne przeciwko SARS-CoV-2 osiągnęły maksymalny poziom w 28. dniu po szczepieniu, u zdrowych dorosłych szybką, specyficzną odpowiedź komórek T odnotowano od 14. dnia po szczepieniu. Stanowiło to podstawę do dalszych badań.

Obecnie trwa w Chinach II faza badań klinicznych (NCT04341389), która dostarczy więcej informacji na temat bezpieczeństwa i immunogenności szczepionki wektorowej Ad5 COVID-19.

(opr. Janusz Legutko)