Określenia Brudziński górny, Brudziński dolny są dla każdego lekarza czymś oczywistym, stale obecnym w języku współczesnej medycyny. Spotyka się z tymi pojęciami jeszcze w trakcie studiów, gdy uczy się o objawach oponowych, potem nierzadko podczas swojej praktyki klinicznej. Kim był człowiek, którego nazwisko zostało utrwalone w ich eponimicznej nazwie?

Książka Tadeusza Pawła Rutkowskiego pozwoli wyczerpująco na powyższe pytanie odpowiedzieć. Wydana z okazji setnej rocznicy śmierci Józefa Polikarpa Brudzińskiego jest pierwszą monografią poświęconą temu wybitnemu pediatrze, twórcy dwóch nowoczesnych szpitali dziecięcych w Łodzi i Warszawie, pierwszemu rektorowi odrodzonego Uniwersytetu Warszawskiego. Jest to zrealizowana z rozmachem praca oparta – tam, gdzie było to możliwe – o źródła archiwalne, a gdy ich zabrakło, odwołująca się do ustaleń innych badaczy, doniesień prasowych, wspomnień i pamiętników. Efektem wieloletnich poszukiwań autora i staranności w doborze oraz analizie zebranego materiału do rąk czytelnika trafia przekonująco napisana biografia jednego z najczęściej przywoływanych w literaturze światowej polskich lekarzy.

Rozdział pierwszy książki – Młodość i studia, chociaż liczący tylko kilkanaście stron, pozwala nam dobrze poznać czas kształtowania się młodego człowieka, w którym zamiłowania do historii, polskiej literatury i nauk przyrodniczych łączyły się z wyniesionym z rodzinnego domu patriotyzmem. Odwołując się do zachowanych o Brudzińskim opinii jemu współczesnych, Rutkowski kreśli portret psychologiczny wkraczającego stopniowo w dorosłe życie gimnazjalisty, potem zaś studenta Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego, uniwersytetu w Dorpacie, wreszcie w Moskwie, zastanawiając się, kiedy i gdzie zrodziło się w nim szczególne zainteresowanie pediatrią.

W rozdziale drugim – Lekarz i organizator, śledzimy losy Brudzińskiego od chwili, gdy w 1897 roku uzyskał dyplom lekarski. Widzimy go pracującego w szpitalu św. Ludwika w Krakowie u prof. Macieja Leona Jakubowskiego, którego zawsze darzyć będzie najwyższym szacunkiem, podróżującego naukowo po Europie, chłonącego najnowsze wówczas osiągnięcia z zakresu diagnostyki i terapii chorób dziecięcych m.in. w Grazu i Paryżu, by później móc to wykorzystać po powrocie do Warszawy. Rutkowski prezentuje nam Brudzińskiego jako aktywnie działającego na rzecz nowoczesnej pediatrii lekarza, którego zaproszono do Łodzi, gdzie opieka zdrowotna dzieci u progu XX wieku była ogromnym wyzwaniem medycznym i organizacyjnym. To właśnie w tym mieście Brudziński zostanie lekarzem naczelnym Szpitala Anny Marii dla Dzieci, by w ciągu zaledwie paru lat uczynić zeń jeden z najnowocześniej zorganizowanych ośrodków klinicznych na ziemiach polskich. Rozdział trzeci – Twórca Szpitala Dziecięcego im. Karola i Marii w Warszawie, jak sam tytuł wskazuje, został poświęcony dalszej działalności Brudzińskiego, który w 1910 roku podjął się kolejnego wyzwania, jakim stało się zorganizowanie i kierowanie  nowo powstającym szpitalem pediatrycznym w Warszawie. Kolejny rozdział jest prezentacją dorobku naukowego Brudzińskiego, szczególnie w tej jego części, która opisuje prace nad diagnostycznym wykorzystaniem odruchów neurologicznych. Warto jednak zauważyć, że zainteresowania badawcze polskiego pediatry były znacznie szersze, obejmowały również psychologię i psychiatrię wieku dziecięcego oraz bakteriologię i mikrobiologię kliniczną.

W rozdziale piątym spotykamy Brudzińskiego jako rektora odrodzonego Uniwersytetu Warszawskiego, którego powstanie i organizacja, choć okupiona wysiłkiem wielu ludzi, spoczęła głównie na jego barkach. Autor kreśli obraz epoki pełnej niepokoju i oczekiwań, rodzącej się nadziei odzyskania suwerenności i uznania praw narodu polskiego. Zaangażowanie Brudzińskiego w kwestie społeczne i działalność już stricte polityczną było konsekwencją jego życiowej postawy, w której tak dużą wagę odegrało poczucie obowiązku służby innym. Nie zawsze to rozumiano, a jego zaangażowanie we współpracę z Niemcami, kształtującej się w oparciu o postanowienia aktu 5 listopada 1916 roku, wielu nastawiło do niego krytycznie czy wręcz wrogo. W ostatnim rozdziale książki – Pomiędzy uczelnią a wielka polityką, Rutkowski dąży do możliwie pełnego wyświetlenia tych nadal, mimo upływu już ponad stulecia, niełatwych spraw i problemów.

Wyjątkowo obszerny i dobrze opracowany aneks źródłowy dopełniają opowieści o krótkim, bo trwającym zaledwie 43 lata życiu Józefa Polikarpa Brudzińskiego, życiu jednak pełnym barw, nasyconym pracą w poczuciu obowiązku, przez to ciekawym. Warto po tę książkę sięgnąć.

Ryszard W. Gryglewski

Tadeusz Paweł Rutkowski, „Józef Polikarp Brudziński (1874-1917)”, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2017, s. 378.