( Na zdjeciu od lewej: Jan Jonston, Jan Adam Kulmus, Adam Christian Thebesius )

W epokę baroku wprowadza nas gawęda o Michale Sędziwoju (opisanym w „GGL” 1/2020), zmarłym w 1638 roku. Medycyna uniwersytecka była wtedy w coraz gorszym stanie, uczelnia upadała, na co wpłynęła także kontrreformacja i działalność jezuitów. W Krakowie nie było grona profesorskiego ani wykładowców, nie było studentów. A że natura nie znosi próżni, w czasie zapaści Uniwersytetu prężnie rozwijały się ośrodki poza Krakowem, przede wszystkim w Gdańsku, ale i w Lesznie, Toruniu, Poznaniu, Wrocławiu. Pracowali tam wybitni lekarze i to o nich będzie mowa, mimo że często nie byli Polakami.

Na początek zajmiemy się Lesznem, gdzie w tamtejszym gimnazjum będącym pod patronatem potężnego rodu magnackiego Leszczyńskich działał znakomity lekarz Jan Jonston, syn szkockiego imigranta, kalwina, który uciekł ze Szkocji przed prześladowaniami religijnymi, i Polki Anety Becker. Czuł się Polakiem, na dokumentach podpisywał się Polonus lub Lesnense, zwłaszcza podczas studiów za granicą. Po nauce w kilku gimnazjach w Polsce podjął studia najpierw w Szkocji, potem uzupełniał wiedzę w Berlinie, Lipsku, Wittenberdze, Lejdzie w Holandii, Londynie i Cambridge. Doktorat z medycyny uzyskał w 1632 roku w Lejdzie rozprawą „De febris” i potwierdził go w Cambridge. Po powrocie do Leszna został nadwornym lekarzem Leszczyńskich i fizykiem m. Leszna. Prowadził szeroką praktykę prywatną. Swoją polskość zaznaczył odrzuciwszy propozycje objęcia katedry medycyny w Lejdzie, Heidelbergu, Lipsku. W czasie potopu szwedzkiego, gdy mieszkańcy Leszna otworzyli bramy Szwedom, wyjechał demonstracyjnie na Dolny Śląsk. Niezwykle pracowity stworzył wiele wybitnych dzieł typu encyklopedycznego. Był empirykiem, przyszłość medycyny widział w metodzie eksperymentalnej. Jego pomnikowym dziełem był ogólnomedyczny podręcznik, kondensat ówczesnej medycyny: „Idea universae medicinae practicae”, opatrzony wnikliwymi komentarzami i znakomitymi rycinami. Szczególnie cenna była księga VIII tego dzieła poświęcona chorobom dzieci i zebranej wiedzy pediatrycznej. Ten wielki polihistor napisał także 10 ważnych rozpraw z różnych  dziedzin,  m.in. etyki lekarskiej, gdzie głosił hasło, że lekarz powinien przede wszystkim unikać chciwości, która jest go niegodna. Spotykał się z wieloma wybitnymi  naukowcami w dziedzinie medycyny, m.in. Wiliamem Harleyem, słynnym odkrywcą krążenia krwi. Zajmował się również sprawami publicznymi, kościołami reformowanymi. Z dworem Leszczyńskich bywał na sejmach.

Zmarł w swoim majątku w Składowicach na Dolnym Śląsku w roku 1675. Spoczywa na cmentarzu braci czeskich w Lesznie.

Po śmierci Jonsona, kolejne półwiecze to czas przede wszystkim Gimnazjum Akademickiego w Gdańsku. I znakomitego poziomu jego katedry medycyny i przyrodoznawstwa. To tam po wcześniejszych latach nauki we Wrocławiu, gdzie się urodził, działał wybitny lekarz Jan Adam Kulmus. Po ukończeniu gdańskiego gimnazjum kształcił się we Frankfurcie nad Odrą, Lipsku, Jenie, Altdorfie, Lejdzie, Strasburgu. Doktoryzował się w Bazylei w 1715 roku na podstawie dysertacji „De harmonia morum et morborum”. Po powrocie do Gdańska pracował jako lekarz i fizyk m. Gdańska, a od 1725 roku był profesorem anatomii w Gimnazjum Akademickim. Nade wszystko zajmował się pracą naukową. Dziełem jego życia były „Tabulae anatomicae”, które ukazało się w rekordowych nakładach w Amsterdamie, Gdańsku, Lipsku i Augsburgu. Zostało przełożone na 7 języków, w tym na japoński. Medycy japońscy uznali je za najdoskonalszy podręcznik anatomii „Kaitai shinsho”. W Japonii doczekało się 23 wydań, a nawet pomnika – w 1956 roku w Tokio, przed Szpitalem św. Łukasza w dzielnicy Tsukija postawiono pomnik tego dzieła. Praca Kulmusa została uznana w świecie za przełomową, początkującą nowoczesną medycynę. Tablice opatrzone były bogatym komentarzem i precyzyjne plastycznie.

Kulmus był niezwykle twórczy. Publikował rozprawy z różnych dziedzin medycyny. Zajmował się zmysłami człowieka, problemami z dziedziny położnictwa (pierwszy w Polsce i jeden z pierwszych w świecie opisał zroślaki), układu krążenia. Podejmował także zagadnienia o istocie życia i śmierci. Jan Adam Kulmus zmarł w 1745 roku w Gdańsku i został pochowany w kościele św. Trójcy.

Nasze rozważania o medycynie w dobie baroku zakończymy wspomnieniem o Adamie Christianie Thebesiusie, niemieckim lekarzu związanym z Dolnym Śląskiem, zwłaszcza z Jelenią Górą. Po ukończeniu studiów w Lipsku, Halle i Lejdzie powrócił na Śląsk, odrzuciwszy propozycję profesury w Lejdzie. Władze Jeleniej Góry zapewniły mu stanowisko fizyka miejskiego i pobliskich uzdrowisk, które pełnił przez 25 lat. Zakon cystersów powierzył mu fizykat w Cieplicach i funkcję konsultanta w Krzeszowie. Cieszący się niezwykłym poważaniem nie tylko za wiedzę, ale i szlachetność był także konsultantem dworu Habsburgów. Thebesius został uznany za jednego z najznakomitszych badaczy anatomii serca. Jako  pierwszy opisał wnikliwie fizjologię krążenia wieńcowego, a szczególnie żyły mniejszej. Został uznany za odkrywcę zatoki wieńcowej zwanej obecnie zatoką Thebesiusa, zaś ujścia najmniejszych żył sercowych nazwane są otworami Thebesiusa. Jako jeden z pierwszych opisał kostnienie tętnic wieńcowych. Zajmował się także budową oka i dziedziczeniem chorób. Ten wybitny naukowiec zmarł w Jeleniej Górze w wieku 46 lat, w roku 1732, i tam jest pochowany.

                                                                                       Barbara Kaczkowska