Melancholia ma swój źródłosłów w greckim Melaina chole, czyli „czarnej żółci”, którą szkoła hipokratejska chciała widzieć jednym z czterech humorów – organicznych płynów konstytuujących stan zdrowia i choroby. Ukształtowana jeszcze w starożytności teoria humoralna stała się na długie stulecia obowiązującą w medycynie i taką pozostawała do początków XIX stulecia. Wzajemna zależność względem siebie humorów, ujęta najczęściej w zasadach proporcji i równowagi, stała się również początkiem nauki o ludzkich temperamentach. Naturalna, dana z urodzenia przewaga „czarnej żółci” usposabiała do smutku i pogłębionej, chwilami wręcz chorobliwej introspekcji. Tak narodziło się pojęcie melancholii, które współczesna medycyna przekuła w pojęcie depresji. Jest to zarazem jedno z pytań, które stało się przedmiotem szerszego dyskursu – czy utożsamienie melancholii z depresją jest do końca uzasadnione? Melancholia stała się bowiem pojęciem znacznie szerszym, wykraczającym poza język właściwy medycynie, przenikając do świata artystów i filozofów, a wraz z tym do języka kultury i naszej codziennej mowy. To zresztą czyni ją tak ciekawym przedmiotem badań naukowych, których plon zebrano w wydanej w zeszłym roku monografii „Melancholia. Medyczne i kulturowe aspekty na przestrzeni dziejów”.

Omawiana tutaj książka jest zbiorem kilkudziesięciu tekstów autorstwa ludzi reprezentujących różne dziedziny współczesnej wiedzy, a także dysponujących zróżnicowanym doświadczeniem badawczym, którzy podjęli się wspólnie próby scharakteryzowania problemu melancholii w oparciu o teksty kultury, jak również te przynależne do historii medycyny. Nie sposób w krótkim tekście zawrzeć całego bogactwa informacji i przemyśleń, jakie niesie ze sobą niniejsza praca zbiorowa. Czytelnik odnajdzie w niej odwołania zarówno do pism filozoficznych, jak i lekarskich poradników, próbę rekonstrukcji przebiegu choroby księcia pruskiego, dyskusję polskich lekarzy w XIX stuleciu nad istotą melancholii czy też analizę jej miejsca w rozważaniach Antoniego Kępińskiego o chorobach psychicznych. Będzie miał możność spojrzenia na francuską literaturę późnego średniowiecza, dowie się o sposobach radzenia sobie ze smutkiem podawanych w poezji doby renesansu i baroku, o melancholii w poezji Jana Lechonia i Tadeusza Micińskiego czy jej inspirującej roli dla współczesnej literatury i malarstwa. Zostanie zaproszony do rozważań nad różnymi odcieniami smutku i melancholii, wreszcie depresji, która jest jednym z poważniejszych wyzwań, przed jakimi staje lekarz i powierzeni jego opiece chorzy. Otwarte zostaną przed nim pola do rozważań o współczesnej tęsknocie, lub też należałoby powiedzieć nostalgii, za tym, co zbiorczo zwykło się określać etosem rycerskim. I znacznie więcej, lecz o tym może się każdy przekonać, kto po tę książkę zechce sięgnąć.

„Melancholia w kulturze, medycynie i źródłach historycznych” nie jest pracą popularnonaukową, choć i taką rolę może spełnić. Jest interdyscyplinarnym studium problemu, a co za tym idzie, zachowuje wszelkie rygory dla takich opracowań przewidziane. Dlatego też posługuje się terminologią przyjętą w pracach badawczych, co niekiedy może utrudniać lekturę niektórych tekstów. Jednak jej nie wyklucza i nie zawęża grona odbiorców wyłącznie do osób mających fachowe ku temu przygotowanie. Zaletą książki jest swoboda wyboru kolejności, w jakiej zechcemy czytać poszczególne opracowania, chociaż redaktorzy naukowi zadbali o to, by je podzielić na cztery główne grupy tematyczne – Melancholia w kulturze, medycynie i źródłach historycznych; Obraz melancholii w literaturze, filmie i malarstwie; Melancholia – depresja. Przeszłość – teraźniejszość oraz Nostalgia. Należy przy tym nadmienić, że sama idea stworzenia powyższej książki wyszła od środowiska uczonych związanych z Fundacją Naukową „Bydgoska Szkoła Historii Nauk Medycznych” i stanowi czwartą już z kolei pozycję w serii wydawniczej Medyczne i kulturowe aspekty na przestrzeni dziejów.

Ryszard W. Gryglewski

W. Ślusarczyk, R. Wilczyńska, G. Frischke (red. nauk.), „Melancholia. Medyczne i kulturowe aspekty na przestrzeni dziejów”, Wydawnictwo Episteme, Lublin 2020, s. 487.