Ginekomastia, czyli rozrost tkanek w obrębie jednej lub obu brodawek sutkowych u chłopców lub mężczyzn, nie jest stanem chorobowym. Może być jednak objawem wielu schorzeń, np. hipogonadyzmu, choroby nerek lub wątroby, nadczynności tarczycy, w tym też i chorób o charakterze nowotworowym (nowotwory feminizujące). Ginekomastia, jako nadmierny rozrost tkanki gruczołowej, a czasem także tłuszczowej, jest spowodowana względną przewagą działania estrogenów (estradiol) nad androgenami (testosteron) na komórki gruczołu sutkowego. Częstość występowania ginekomastii systematycznie wzrasta i jest to najprawdopodobniej związane z cywilizacyjną epidemią otyłości oraz z coraz większą obecnością estrogenów w żywności i w środowisku (ksenoestrogeny).
Zdarza się też, że podłoże ginekomastii jest niejasne lub nieznane (ginekomastia idiopatyczna). O jej wystąpieniu mogą decydować uwarunkowania genetyczne, a w szczególności zwiększona wrażliwość receptorów estrogenowych na prawidłowe stężenia estrogenów lub zwiększona aktywność enzymu zwanego aromatazą na skutek mutacji lub polimorfizmu jego genu CYP19. Zwiększona przez to aromatyzacja androgenów do estrogenów doprowadza do miejscowego wzrostu stężenia estrogenów i wtórnego rozrostu tkanki gruczołowej w obrębie sutka.
Oprócz wszystkiego powyższego w praktyce lekarskiej spotykamy się też z ginekomastią polekową. Jako powikłanie polekowe ginekomastia rzadko jest rozpoznawana. Niestety, uniemożliwia to podjęcie skutecznych przeciwdziałań, które powinny polegać na szybkiej modyfikacji stosowanej farmakoterapii. Jeśli ginekomastia polekowa jest ignorowana, to może to doprowadzić do błędnych decyzji terapeutycznych.
W publikacjach dedykowanych ginekomastii zwykle wymienia się niewielką liczbę leków mogących indukować to powikłanie. Tymczasem lista takich leków jest coraz dłuższa i dlatego możliwie najszybciej należy poznać leki, które indukują ginekomastię najczęściej. Ryzyko ginekomastii indukowanej przez leki wzrasta w populacji pacjentów otyłych, co wprost wynika ze zmiany profilu farmakokinetycznego leków w tej szczególnej grupie pacjentów. Gruczoły sutkowe to typowe miejsce odkładania się tkanki tłuszczowej, w której występuje wspomniany już wcześniej enzym aromataza, przekształcający testosteron w estrogeny (estradiol).
Mechanizmy, które prowadzą do wystąpienia ginekomastii polekowej, są złożone. Jednakże najczęściej mamy do czynienia:
– z metabolizmem leków do pochodnych estrogenowych lub do metabolitów, które charakteryzują się aktywnością estrogenną,
– z wystąpieniem aktywności antyandrogenowej leków lub z nasileniem przez leki klirensu androgenów,
– z wywołanym przez leki zwiększeniem stężenia białka wiążącego hormony płciowe – SHBG (ang. sex hormone binding globulin),
– z indukowaniem przez leki hiperprolaktynemii,
– ze stosowaniem suplementów diety, a także niektórych roślinnych produktów leczniczych, np. dzięgiela chińskiego, który zawiera fitoestrogeny.
Poniżej zebrano leki, które mogą indukować ginekomastię.
| FARMAKOLOGICZNA GRUPA LEKÓW | LEKI |
| Antyandrogeny, inhibitory syntezy androgenów | Flutamid, bikalutamid, octan cyproteronu, finasteryd, dutasteryd |
| Leki przeciwbakteryjne | Metronidazol |
| Leki hamujące wydzielanie kwasu w górnym odcinku przewodu pokarmowego | Omeprazol, esomeprazol |
| Leki kardiologiczne | Amiodaron, amlodypina, inhibitory konwertazy angiotensyny – częstotliwość indukowania zależna od leku, diltiazem, werapamil, metyldopa, spironolakton, digoksyna |
| Leki hipolipemizujące | Atorwastatyna, rosuwastatyna, fenofibrat |
| Leki psychotropowe | Neuroleptyki fenotiazynowe, diazepam, haloperidol, SSRI, mirtazapina, trójpierścioniowe antydepresanty, risperidon, buspiron oraz amfetamina, oczywiście także wtedy, gdy przyjmowana jest w celach pozamedycznych (sic.) |
| Leki hormonalne | Steroidy anaboliczne, gonadotropiny, hormon wzrostu |
| Leki stosowane w systemowym leczeniu nowotworów | Alkaloidy Vinca, imatynib, dazatynib metotreksat |
| Leki stosowane w leczeniu bólu | Metadon, kanabinoidy |
| Inne leki | Ketokonazol, metoklopramid, teofilina |
W przypadku wystąpienia ginekomastii zawsze nieodzowna jest analiza związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy przyjmowanymi przez pacjenta lekami i suplementami diety.
Dr hab. Jarosław Woroń; Prof. dr hab. Ryszard Korbut
Zakład Farmakologii Klinicznej Katedry Farmakologii Wydziału Lekarskiego UJ CM Kraków Uniwersytecki Ośrodek Monitorowania i Badania Niepożądanych Działań Leków Szpital Uniwersytecki w Krakowie