„Nasza wielkość nie polega na tym, że nigdy nie upadamy, ale na tym, że potrafimy powstawać po każdym upadku ” Konfucjusz
Lekarze, narażeni w znaczny sposób na obciążenia związane z pracą zawodową, a co za tym idzie duże ryzyko wypalenia zawodowego, potrzebują umiejętności, które pozwoliłyby im radzić sobie z uczuciem przytłoczenia i frustracji. Coraz częściej widzimy, jak wielkie znaczenie mają nasze umiejętności interpersonalne, czyli związane z zarządzaniem sobą i metapoznaniem. Mówimy o kompetencjach przyszłości, które zostały określone przez Światowe Forum Ekonomiczne oraz Institute for the Future jako umiejętności niezbędne do funkcjonowania w IV erze przemysłowej, zdominowanej przez digitalizację. Jedną z takich umiejętności szeroko opisywanych w ostatnim czasie jest „rezyliencja”, którą możemy tłumaczyć jako odporność, hardość psychiczna.
Czym jest rezyliencja ?
Według definicji Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego (2014) rezyliencja to proces umiejętnej adaptacji w obliczu przeciwności losu, traumy, tragedii, różnego rodzaju zagrożeń i stresu wynikającego zarówno z obszaru życia osobistego, jak i zawodowego. Zatem rezyliencja to umiejętność dostosowywania się człowieka do zmieniających się warunków, adaptacja do otoczenia,uodpornianie się, samoświadomość, plastyczność umysłu, zdolność do odbicia się od trudnych sytuacji (bounce back effect) oraz umiejętność regeneracji po przeżytych stresach i trudnych sytuacjach. To emocjonalna odporność na nie zawsze zmieniającą się po naszej myśli rzeczywistość.
Rezyliencja to jeden z kluczowych konstruktów rozpatrywanych na gruncie psychologii pozytywnej w kontekście badań dwóch obszarów: umiejętności społecznych oraz wewnętrznych sił ochronnych jednostki i zdolności do podtrzymywania pozytywnych emocji (Carbonell et al., 1998). Jednostki z wysokim poziomem rezyliencji częściej podejmują wyzwania oraz ryzykowne zachowania, bo mają większy wgląd i świadomość swoich kompetencji i zdolności radzenia sobie z porażką. Niektórzy z badaczy podkreślają, że potrzebne są negatywne przeżycia emocjonalne lub przeciwności losu, by jednostka mogła rozwinąć rezyliencję. Inni uważają, że skuteczny proces adaptacji wyzwania lub pojawiającej się trudności rozwija rezyliencję.
Odporność psychologiczna pozwala człowiekowi na realizacje zadań i celów mimo pojawiających się problemów i trudności oraz utrzymywanie stabilnego samopoczucia w sytuacjach stresowych.
Według Southwick et al. (2014) trudno uchwycić złożoność rezyliencji i jej uwarunkowania. Jest to cecha indywidualna, determinowana przez wiele czynników biopsychologicznych oraz kulturowych, które warunkują, jak skutecznie dana osoba radzi sobie ze stresującą sytuacją.
Rezyliencja a indywidualne moderatory stresu w pracy lekarza
Pojęcie rezyliencji/odporności psychicznej jest ściśle związane ze zjawiskiem stresu, ponieważ odporność psychiczna przejawia się zasadniczo w umiejętności radzenia sobie z sytuacjami stresującymi. Stres może być czynnikiem mobilizującym do działania i większej aktywności, ale może też wywołać frustrację, wycofanie, całkowite wyczerpanie, wypalenie zawodowe i depresję. Wypalenie zawodowe odczuwa coraz więcej lekarzy, co przekłada się na funkcjonowanie w życiu zawodowym i prywatnym. Często odczuwane napięcie emocjonalne, niechęć do wszelkich interakcji, nadwrażliwość w reagowaniu na różne bodźce, a nawet niechęć wyjścia do pracy w obawie przed koniecznością realizacji zadań, do których nie ma się siły, to często pojawiające się symptomy wypalenia i nadmiernego stresu.
Liczne badania dowodzą, że najbardziej stresogenne czynniki w pracy to nadmierne obciążenie tą pracą, presja czasu oraz poczucie kontroli. Każdy człowiek styka się ze stresem, który jak wspomniano wyżej, może być postrzegany jako czynnik sprawczy lub hamujący i decydować o osiągnięciach jednostki. To interakcja pomiędzy jednostką a sytuacją określa zindywidualizowany poziom odporności na stres i strefę optymalnego funkcjonowania. Bada się różne czynniki różnicujące, które mogą stanowić indywidualne moderatory stresu, takie jak poziom lęku (Spilberger 1983), poziom samooceny czy też indywidualne metaprogramy jednostki. Lekarz – osoba z pozoru pewna siebie – niejednokrotnie zmaga się (często nieświadomie) z niską samooceną lub wysokim poziomem lęku, który wpływa na postrzeganie sytuacji jako bardziej lub mniej zagrażających. Kolejnym czynnikiem różnicującym mogą być metaprogramy, czyli style sortowania informacji. Rolą metaprogramów jest decydowanie, na które fragmenty informacji uwaga ma być zwrócona (oraz, naturalnie, które fragmenty mają być pominięte). Wyróżniamy wiele metaprogramów, takich jak:
Dążenie – Unikanie
Ja – Inni
Autorytet zewnętrzny – Autorytet wewnętrzny
Podobieństwa – Różnice
Ogólny – Szczegółowy
Opcje – Procedury.
Dla przykładu przeanalizujmy wzorzec dążenie – unikanie. Mechanizm ten oparty jest na założeniu wywodzącym się z psychologii behawioralnej zakładającej, iż część osób dąży do realizacji celu, do odczuwania przyjemności, a część raczej do unikania problemów i nieprzyjemnych bodźców. Zgodnie z tym filtrem różnicujemy ludzi na tych, którzy są
– od problemu, czyli:
- Unikają, pozbywają się, trzymają się z daleka od tego, czego nie chcą lub czego nie lubią
- Identyfikują problemy i mają tendencję do skupiania się na nich i na tym, co kiedyś nie wyszło, może nie wyjść lub nie wyjdzie
- Koncentrują się na problemach, przeszkodach, słabych punktach
- Eliminują zagrożenia, przeszkody
- Obawiają się tego, co może się nie udać
- Mają trudności z pozytywnym sformułowaniem celu
- Generują negatywne konsekwencje
oraz takich, którzy są
– do celu, czyli:
- Dążą, poruszają się w kierunku tego, czego chcą i co lubią
- Mają często trudności w rozpoznaniu, czego należy unikać
- Często minimalizują negatywne konsekwencje, a nawet są obojętni wobec tego, co nie działa lub źle wychodzi
- Reagują na zyski i tzw. marchewkę (w przeciwieństwie do kija!).
- Koncentrują się na celu
- Robią coś dla nagrody, zysku, innych korzyści
- Są motywowani przez bodźce pozytywne (nagroda)
- Mogą mieć trudności w unikaniu problemów
- Minimalizują znaczenie problemów, negatywnych konsekwencji
Przykład:
Dwie osoby wybierają się na wakacje do Włoch. Pierwsza mówi: jadę do Włoch, bo chcę, by przez dwa tygodnie świeciło mi słońce. Druga mówi: jadę do Włoch, bo nie chcę, żeby mi przez dwa tygodnie padał deszcz.
Metaprogramy nie są ani dobre, ani złe. Każdy może być wykorzystany w odpowiedni sposób w konkretnej sytuacji. Przytoczony przykład nasuwa jednak spostrzeżenie, że osoby z metaprogramem „od” to osoby bardziej skoncentrowane na problemach i obawach, a zatem częściej mogą być narażone na wyższy poziom lęku. Stanowią cenne źródło informacji w pracach projektowych przy analizie zagrożeń, ale mogą też zbyt lękowo i pesymistycznie postrzegać rzeczywistość.
Rachel Jackson i Chris Watkin (2004) jako elementy różnicujące w sposobie radzenia sobie z trudnościami wskazują ponadto takie czynniki, jak:
- precyzję w analizowaniu wydarzeń
- liczbę wyobrażonych możliwych scenariuszy
- elastyczność
- wewnętrzną potrzebę stawiania czoła nowym wyzwaniom
Wszystkie wymienione czynniki w znaczny sposób związane są z naszymi schematami myślenia i własnymi przekonaniami, które niejednokrotnie działają na zasadzie automatycznego pilota. Tak więc im większy wgląd w nasze schematy poznawcze i zdolność ich rozpoznawania, tym lepiej możemy kontrolować i regulować swoje reakcje poznawcze oraz emocjonalne.
Elastyczność psychologiczna jako podstawa rezyliencji
Szczególnie istotna dla rozwoju rezyliencji wydaje się być elastyczność myślenia. Elastyczność psychologiczna (flexibility) to zdolność jednostki do zachowania zgodnie z własnymi przekonaniami i wartościami, to umiejętność pełnego kontaktu z chwilą obecną oraz myślami i uczuciami, jakie się pojawiają. Brak elastyczności psychologicznej (inflexibility) to sztywna dominacja reakcji psychicznych nad wybranymi wartościami i uwarunkowaniami. Istotą elastyczności umysłowej jest umiejętność radzenia sobie z różnymi sytuacjami na różne sposoby, szczególnie w celu skutecznego reagowania na nowe, złożone i problematyczne sytuacje, które w pracy lekarza pojawiają się często. Elastyczność psychologiczna jest również narzędziem, które pomaga żyć w zgodzie ze swoimi przekonaniami, myślami i emocjami, a z drugiej strony pozwala te emocje skutecznie regulować. Jeśli osoba jest gotowa na radzenie sobie z każdą sytuacją, dostosowuje się do świata, potrafi pokonać przeciwność losu i wyzwanie dzięki własnym zdolnościom adaptacyjnym. Brak elastyczności wobec doświadczanej sytuacji często wyzwala lęk, a ten prowadzi do frustracji i agresji wobec siebie samego oraz innych.
Elastyczność psychologiczna przedstawiana jest przez Hayensa jako model składający się z 6 kluczowych procesów, zapewniających jednostce zdolność elastycznej adaptacji:
- akceptacja
- dyfuzja poznawcza
- kontakt z tu i teraz
- ja jako kontekst
- wartości i zaangażowane działania
Model ten stał się podstawą stworzenia terapii opartej na akceptacji i zaangażowaniu, która może w skuteczny sposób usprawnić rozwój rezyliencji u każdej jednostki borykającej się z dużym obciążeniem emocjonalnym w pracy i w życiu prywatnym.
Jak wzmocnić w sobie poziom rezyliencji?
Rezyliencja to umiejętność, którą możemy rozwijać i pogłębiać. Kilka istotnych zasad:
- uświadomienie sobie, jakie schematy myślowe mnie blokują, ograniczają oraz przejęcie nad nimi kontroli
- rozwój poczucia sprawstwa
- rozwijanie własnych zasobów wewnętrznych, które często sabotujemy lub nie doceniamy
- rozwijanie pozytywnych więzi z innymi osobami (przy równoczesnym eliminowaniu relacji toksycznych , obciążających)
- przyjmowanie pozycji meta szczególnie w sytuacjach trudnych, konfliktowych, czyli obserwowanie siebie z pozycji obserwatora bez emocjonalnego zaangażowania
- rozwój empatii wobec siebie samego, czyli troskliwe opiekowanie się sobą, wyłączenie krytycznego głosu często sabotującego nasze działania
- rozwój wdzięczności wobec siebie i innych
- aktywność fizyczna, odpowiednie odżywianie i sen
Warto podjąć refleksję nad własnym stanem emocjonalnym i zdrowiem psychicznym, by czerpać większą satysfakcje z własnej pracy i życia. Nikt tego za nas nie zrobi, jeśli sami nie podejmiemy działania.
Prof. UŚ dr hab. Alicja Gałązka
Bibliografia:
- Barnes-Holmes, D., & Hughes, S. (2013). A Functional Approach to the Study of Human Emotion: The Centrality of Relational/Propositional Processes. In D. Hermans, B. Rimé, & B. Mesquita, (Eds). Changing Emotions. Psychology Press
- Block & Kremen (1996)IQ and ego-resiliency: conceptual and empirical connections and separateness. JJournal of personality and social psychology.
- Carbonell, D. M., Reinherz, H. Z., & Giaconia, R. M. (1998). Risk and resilience in late adolescence. Child & Adolescent Social Work Journal, 15(4), 251–272. https://doi.org/10.1023/A:1025107827111
- Doug Strycharczyk, Peter Clough.(2016). Odporność psychiczna. Strategie i narzędzia rozwoju. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne sp. z o.o., Sopot.
- Hanson R,. Rezyliencja (2020).Jak ukształtować fundament spokoju, siły i szczęścia. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne sp. z o.o., Sopot
- Jackson R., Watkin C., (2004). SDR The resilience inventory: Seven essential skills for overcoming life’s obstacles and determining happiness. Psychology
- Junik W. (red) (2011), Resilience, Parpamedia WE, Warszaw
- M Rudaz, MP Twohig, CW Ong, ME Levin (2017). Mindfulness and acceptance-based trainings for fostering self-care and reducing stress in mental health professionals: A systematic review Journal of Contextual.
- Michael Dougher 1 , Michael P Twohig, Gregory J Madden. (2014). Editorial: Basic and translational research on stimulus-stimulus relations doi: 10.1002/jeab.69. Epub 2013 Dec 17.
- Oliver (2006). Building resilience in young people through meaningful participation. Australia e-Journal for the Advancement of Mental Health Volume 5, 2006 – Issue 1.
- Ryff C.D., Singer, B. (1996). Psychological well-being: meaning, measurement, and implicatins for psychotherapy research. Psychoyerapy and Psychosomatics, 65(1), 14-23.
- Soutwick S.m., Bonanno, G. A., Masten, A., S., Panter-Brick, C., Yehuda, R. (2014). Resilience definitions, theory, and challenger: Interdisciplinary perspectives. European Journal of Psychotraumatology, 5(1), article 25338.
- Spielberger, C.D. (1983). Manual for the State-Trait Anxiety Inventory (STAI). Palo Alto: Consulting Prychologists Press